İsmail Hakkı Bursevi: Hayatı ve Ruhul Beyan tefsiri

İsmail Hakkı Bursevi kimdir?

İsmâil Hakkı Bursevî (1653 - 1725), Celvetî şeyhi, müfessir ve şairdir. 100’den fazla eseri var. Bunlar arasında Rûhu’l-beyân isimli Kur’an-ı Kerim tefsiri öne çıkıyor. Bazı ayet ve kısa sureler ile ilgili ayrı ayrı tefsirler de yazdı. Hadis şerhleri de kaleme aldı. Buna ilave olarak bazı ünlü eserlerin şerhlerini (mesela Mevlana’nın Mesnevi’si) de yapmıştır.

İsmail Hakkı Bursevi’nin hayatı

Ekim 1653’te bugün Bulgaristan sınırları içinde bulunan Aydos’ta doğdu. Uzun süre Bursa’da yaşadığı için Bursevî, bir süre Üsküdar’da ikamet ettiğinden Üsküdârî, Celvetiyye tarikatına mensup olduğu için Celvetî nisbelerini kullanmış, özellikle Bursevî nisbesiyle meşhur olmuştur.

İstanbul’un Aksaray semtinde doğup büyüyen babası Mustafa Efendi, İsmâil Hakkı’nın doğumundan bir yıl evvel evi yanınca Aydos’a gidip yerleşmişti. Daha önce İstanbul’da tasavvufî çevrelerle irtibatı olduğu anlaşılan Mustafa Efendi, Aydos’ta da bu ilgisini sürdürerek Zâkirzâde Abdullah Efendi’nin halifesi sıfatıyla o sıralarda Aydos’ta irşad faaliyetinde bulunan Celvetî şeyhi Atpazarî Osman Fazlı ile yakınlık kurmuştu. 

Yedi yaşında annesini kaybeden İsmâil Hakkı’ya büyükannesi bakmaya başladı. Osman Fazlı Efendi’nin halifesi Ahmed Efendi’den Arapça dersleri alan İsmâil Hakkı, Osman Fazlı’nın Aydos’a uğrayan Edirne halifesi Seyyid Abdülbâki Efendi ile birlikte Edirne’ye gitti (1664). Burada din ilimlerini öğrenirken bir yandan da hüsn-i hatla meşgul oldu. Osman Fazlı’nın bir halifesinden fıkıh ve kelâmla ilgili kitaplar okudu. Tahsilini tamamlayınca Abdülbâki Efendi onu İstanbul’da bulunan Osman Fazlı’nın yanına gönderdi. İsmâil Hakkı Temmuz 1672’de bu şeyhe intisap etti. Kendisinden farklı ilim ve eserleri okudu.

Üç yıl sonra şeyhinin izniyle Zeyrek Camii’nde halvete giren İsmâil Hakkı doksan gün süren halvetten çıkınca dervişlere hizmetle görevlendirildi. Bir süre sonra şeyhi ona kendi yerine vaaz etmesini söyledi, 1675’te de halife tayin ederek Üsküp’e gönderdi.

İsmail Hakkı’nın hayatındaki önemli olayları şöyle özetleyebiliriz: 

• Üsküp’te çeşitli camilerde vaazlar verdi (1675 – 1682)
• Osman Fazlı, Usturumca kasabasına gönderdi (1682 – 1685)
• Osman Fazlı, 1685’te İsmail Hakkı’yı Edirne’ye çağırdı
• Aynı yıl İsmâil Hakkı’yı Bursa’ya halife olarak tayin etti
• Bursa Ulucami’de 1685’ten itibaren vaazlarında Kur’ân-ı Kerîm’i Fâtiha’dan başlayarak tefsir etmeye başladı ve Arapça olarak yazıya geçirdi
• Bu şekilde meydana getirdiği Rûĥu’l-beyân adlı tefsirini Eylül 1705’te tamamladı.
• İsmâil Hakkı şeyhini son olarak sürgünde olduğu Kıbrıs’ta ziyaret etti (1690-91). Şeyhi bu ziyaret sırasında yerine onu tayin etti.
• 1695-1696 yıllarında İsmâil Hakkı, askerin moral gücünü arttırmak için II. Mustafa’nın daveti üzerine katıldığı I ve II. Avusturya seferlerinde yaralandı.
• 1700’de hacca gitti, yedi ay kadar Mekke ve Medine’de kaldı. 1710’da ikinci def hacca gitti.
• Tekirdağ’a geçerek irşad faaliyetini burada sürdürdü. (1714)
• 1717’de tekrar Bursa’ya döndü. Aynı yıl Muhyiddin İbnü’l-Arabî’ye duyduğu sevgi sebebiyle Şam’a gitti.
• 1720’de Şam dönüşü Üsküdar’a yerleşti. Ancak İstanbul’da devlet ricâli üzerinde şeyhi ve Aziz Mahmud Hüdâyî kadar etkili olamadı.
• 1723’te İstanbul’dan ayrılıp Bursa’ya döndü. Kendi imkânlarıyla bir cami inşa ettirdi. Son yıllarını da irşad faaliyeti ve eser telifiyle geçiren İsmâil Hakkı, 20 Temmuz 1725’te vefat etti.

İsmâil Hakkı’nın üzerinde büyük etkisi olan isimler

• Şeyhi Osman Fazlı
• Muhyiddin İbnü’l-Arabî
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî
• Sadreddin Konevî
• Üftâde ve Aziz Mahmud Hüdâyî 

İsmail Hakkı’nın yetiştirdiği isimler

• Vahdetî Osman Efendi
• Oğlu Mehmed Bahâeddin
• Zâtî Süleyman Efendi
• Hikmetî Mehmed Efendi
• Derûnîzâde Mehmed Hulûsî Efendi
• Şeyh Yahyâ Efendi 

İsmail Hakkı Bursevi’in Ruhul Beyan Kur’an tefsiri

İsmail Hakkı’nın eserlerinin başında “Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Ķur’ân” başlıklı tefsiri geliyor. 1705’te tamamlandı. 

Eserin M. Ali Sâbûnî tarafından Tenvîrü’l-eźhân min tefsîri Rûĥi’l-beyân adıyla yapılan özetini (Dımaşk 1988) Abdullah Öz’ün içinde bulunduğu bir heyet Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1995-1996). Eserde geçen hadislerin tahrici yapılarak kaynakları belirtilmiş ve Bursevî'den günümüze kadarki zaman içerisinde tefsir âlimlerince tenkid edilen zayıf rivayetlerden arındırılmıştır.

İsmâil Hakkı ayrıca bazı âyetlerin kısa tefsirlerini, yer yer de bazı hadislerin şerhlerini yapmıştır. Bu şekilde hazırlanmış müellif hattıyla birkaç mecmua vardır.

Kaynaklar:

Ali Namlı, “İsmâil Hakkı Bursevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 23, İstanbul, 2001, s. 102-106.

Mehmet Doğru, Ruhul Beyan tefsirine yazılan sunuş, Rûh'ul-Beyân Tefsîri Cilt: 1, Damya Yayınevi,